سوره اعلیسوره اعلی به هشتاد و هفتمین سوره قرآن اطلاق می شود که دارای ۱۹ آیه، ۷۸ کلمه و ۲۹۴ حرف است. بحث از این عنوان در باب صلات آمده است. ۱ - نامنام این سوره از کلمه پایانی نخستین آیه آن گرفته شده است. [۲]
محمد فیروز آبادی، بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص۵۱۴، به کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق.
۲ - ترتیب نزولدر ترتیب تلاوت، میان دو سوره مکی «طارق» و «غاشیه» جای گرفته و در ترتیب نزول، بنا به روایت مشهور، هشتمین سوره مکی است که پس از «تکویر» و پیش از «لیل» نازل شده است. [۳]
عبدالرحمان بن جوزی، فنون الافنان، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۴]
عبدالرحمان بن جوزی، فنون الافنان، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
در دیگر روایات، ترتیب نزول، غالباً هفتمین یا نهمین سوره دانسته شده و تعیین یا پیشنهاد ردیفهای پراکنده، ظاهراً تحت تأثیر آراء و نظریات مختلف، مربوط به مکی بودن تمام سوره یا مدنی بودن آیاتی از آن است. [۵]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۰۵، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
[۶]
علی خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج۴، ص۳۶۹، بیروت، دارالمعرفه.
[۷]
علی خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، ج۴، ص۳۷۱، بیروت، دارالمعرفه.
[۸]
سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۰-۴۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۹]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۸۰ -۶۸۱، تهران، ۱۳۶۲ش.
سوره اعلی را همگان مکی دانسته‌اند، [۱۰]
اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۱۱]
سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۴۷۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۱۲]
علی قمی، تفسیر، ج۲، ص۴۱۶، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق.
با وجود این، برخی از مفسران به لحاظ دو آیه ۱۴ و ۱۵ - که به زکات فطره و نماز عید فطر تفسیر شده‌اند - تنها صدر سوره را مکی، و ذیل آن را مدنی پنداشته‌اند. [۱۳]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۷۶، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
[۱۴]
محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۸۶-۳۸۷، تهران، ۱۳۹۷ق.
روایتی از ضحاک، مفسر تابعی، نیز حاکی از مدنی بودن سوره اعلی است. [۱۵]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۷۲، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
۲.۱ - طرح اشکالطرح این اشکال را نخستین بار به ابواسحاق ثعلبی (د۴۲۷ق) نسبت داده‌اند. وی بر اجماع علما درباره مکی بودن سوره اعلی اشکال کرده که چگونه ممکن است سوره اعلی در مکه نازل شده باشد، حال آنکه تشریع زکات فطره و نماز فطر در مدینه بوده است. برپایه نقل، واحدی (د ۴۶۸ق) دانشمند همروزگار وی در مقام ردّ این اشکال، مسأله علم الهی را مطرح کرده، [۱۶]
حسن نیشابوری، «غرائب القرآن و رغائب الفرقان»، ج ۳۰، ص۷۵، در حاشیه تفسیر طبری.
اما در دیگر نسخه‌های رایج اسباب النزول، اثری از این سخن واحدی مشاهده نمی‌شود. از قرآن شناسان معاصر نیز، دروزه با توضیحات کافی و مثالهای متعدد از دیگر سوره‌های مکی قرآن کریم ، اثبات کرده است که وجود چنین عباراتی در آیات و سوره‌های مکی، لزوماً به معنای تشریع مضامین آنها نیست و منافاتی با تشریع احکام مربوط به آنها و نیز به اجرا درآمدن آنها در مدینه ندارد. [۱۷]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۱۸]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴۲، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۳ - محور موضوعیسوره اعلی، آخرین سوره از مجموعه ۷ سوره‌ای «مسبّحات» در ترتیب تلاوت، و نخستین سوره آن مجموعه، در ترتیب نزول است. محور موضوعی سوره اعلی نیز همان محور موضوعی مشترک در مجموعه مسبّحات است که عبارت از «مقامات پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و امتیازات قرآن کریم» است و در این سوره، به خصوص، کیفیت خاص آماده‌سازی حضرت محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) برای به انجام رساندن رسالت جهانی اسلام در پرتو عنایت خاص پروردگار و چگونگی ثبت و ضبط حروف و کلمات و عبارات قرآنی در قلب آن حضرت و جاری شدن کلام الله بر زبان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) مورد نظر بوده است که به رغم وحدت مضامین کتب آسمانی و اتحاد دعوت همه رسولان الهی، آن کیفیت خاص و آنگونه از تلقین و تلقی وحی ، برای هیچ یک از پیامبران پیشین و در مورد هیچ یک از دیگر کتب آسمانی، سابقه نداشته است. [۱۹]
محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۸۸-۳۹۱، تهران، ۱۳۹۷ق.
[۲۰]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴۰، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
[۲۱]
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴۲، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
۴ - محتویاتسوره اعلی، با مقدمه‌ای دو آیه‌ای مشتمل بر فرمان خداوند سبحان به خاتم پیامبران (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، مبنی بر تسبیح شایسته و شایان رب اعلایش که آفرینش و آرایش انواع موجودات و برنامه‌ریزی و راه‌اندازی همه کائنات، کار اوست، آغاز می‌شود؛ با ذکر نمونه‌ای مرئی و محسوس از آغاز و انجام گردونه تقدیر و هدایت و سیر تکوین و تکامل پدیده‌ها در جهان آفرینش (آیه‌های ۳- ۵) ادامه می‌یابد و بیان سوره شتابان اوج می‌گیرد و بار دیگر خدای سبحان ، خاتم پیامبران خویش را مخاطب می‌سازد و می‌فرماید: ما خود قرآن را بر تو اقراء می‌کنیم و تو نیز آنچنان فرا می‌گیری که هیچ گاه و به هیچ روی فراموشت نگردد... ما تو را با آسان‌ترین روش و روان‌ترین شیوه، برای تبلیغ این رسالت جهانی و تعلیم این آخرین کتاب آسمانی، آماده می‌سازیم؛ تو نیز پیاپی تذکارده که هیچ گاه تذکار بی‌منفعت نخواهد بود. نرم دلان به سوی تو می‌شتابند و سنگدلان از تو می‌گریزند و به آتش خشم الهی کشیده می‌شوند. (آیه‌های ۶ -۱۲) آنگاه به عنوان نمونه‌ای از تکالیف ویژه امت پیامبر آخرالزمان، ادای زکات سرانه و همگانی‌ِ فطره پیش از نماز جماعت بامداد عید فطر ، پیشنهاد می‌گردد (آیه‌های ۱۴- ۱۵) و به دنبال آن تمامی فلسفه نبوت انبیای عظام و محور اصلی دعوت همه پیامبران، در دو جمله «بَل‌ْ تُؤْثِرون‌َ الْحَیوةَ الدُّنیا وَ الا¸خِرَةُ خَیرٌ وَ اَبْقی» (آیه‌های ۱۶-۱۷) خلاصه می‌شود و با تکیه بر شیوایی و رسایی این یاد کرد موجز، گویی مطلب به اتمام می‌رسد؛ اما سوره با خاتمه‌ای دو آیه‌ای، همسنگ مقدمه‌اش، حاکی از وحدت رسالت همه پیامبران الهی، از ابراهیم (علیه‌السلام) تا موسی (علیه‌السلام)، پایان می‌پذیرد. ۵ - قبل و بعد سورهسوره اعلی و سوره قبل از آن، طارق ، به مناسبت آنکه در ترتیب جاودانه کتاب عزیز در جوار هم جای گرفته‌اند، البته همخوانیها و همگونیهایی دارند، و حتی می‌توان گفت که سوره اعلی، بسط و تفصیل سوره طارق است؛ [۲۲]
ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۱، ص۳۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۲۳]
سیوطی، تناسق الدرر، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۶، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اما پیوند مضمونی و محتوایی سوره اعلی با سوره ما بعد آن، غاشیه که در تعالیم پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) تلویحاً قرین آن سوره تلقی شده، [۲۴]
اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۲۵]
سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۴۸۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲۶]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۳ - ۵۵۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
تا آن‌جا که سوره غاشیه دنباله سوره اعلی به نظر می‌آید و گویی ذیل و تکمله آن است [۲۷]
سیوطی، تناسق الدرر، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
و آیات این دو سوره، بجز دو آیه آخر سوره اعلی، قسمت به قسمت، با یکدیگر متناظرند. شاخص‌تر از همه، فرمان «فَذَکَّرْ»، بیانگر محور موضوعی سوره اعلی است که در اواسط سوره غاشیه نیز عیناً آمده است. ۶ - سوره محبوب رسول اللهسوره اعلی، به گزارش روایات منقول از صحابه، سوره منتخب و محبوب رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بوده است. [۴۰]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۷۲-۴۷۳، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
[۴۱]
سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۴۸۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
محققان، در توجیه این انتخاب گفته‌اند که این امر به سبب کثرت علوم و خیراتی است که این سوره بر آنها مشتمل است [۴۲]
ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۱، ص۳۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
و نیز گفته‌اند که به سبب موضوع بسیار با اهمیت تسبیح و فضای روحانی خاص سوره، یا برای مژده‌های ویژه‌ای است که در این سوره آمده، یا بدین سبب است که ۳ اصل اساسی عقاید اسلامی، توحید ، نبوت و معاد در آن مطرح شده است. [۴۳]
سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۶، ص۳۸۸۲-۳۸۸۳، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
با تأمل بیشتر و با در نظر گرفتن اینکه اولاً حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) ظاهراً خود انگیزه انتخابشان را بیان نفرموده‌اند و ثانیاً، این انتخاب بایستی به دلیل وجود خصوصیتی استثنایی و نکته‌ای منحصر به فرد در سوره اعلی بوده باشد، می‌توان گفت که دلیل محبوبیت خاص این سوره نزد آن حضرت، وجود تعبیر بی‌نظیر «سَنُقْرِئُک‌َ» در آیه ۶ سوره اعلی است که صحنه حضور رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را در محضر رب‌ّ اعلی، به مثابه «مُستَقری» در برابر «مُقْری»، و «متعلّم» در برابر «مُعلَّم»، در مقام فراگیری مستقیم وحی قرآن کریم، ترسیم می‌نماید و البته، کیفیت آن حال و مقام، جز برای شخص رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) مکشوف نخواهد افتاد.۷ - شیوه و سنتسوره اعلی را، همراه با سوره غاشیه ، حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در نماز عیدین و نماز جمعه و نماز وتر می‌خوانده‌اند [۴۴]
اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۴۵]
سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۴۸۰-۴۸۱، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و قرائت سوره اعلی را در نمازها به اصحابشان توصیه می‌کرده‌اند. [۴۶]
اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن، ج۷، ص۲۶۷، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
حضرت علی (علیه‌السلام) نیز، به پیروی از سنت و سیره رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، به خواندن این سوره، به ویژه در نمازهای واجب، اهتمام می‌ورزیده‌اند. [۴۷]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) نیز شیعیان خود را به قرائت سوره اعلی، همراه با سوره جمعه، در نمازهای واجب شبهای جمعه، سفارش می‌کرده‌اند. [۴۸]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۳ -۵۵۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، هر گاه که نخستین آیه سوره اعلی را می‌خوانده‌اند، در همان حال ذکر «سُبْحان‌َ رَبَّی‌َ الاْعْلی» می‌گفته‌اند و این شیوه در قرائت سوره اَعلی نزد صحابه و تابعین نیز رایج بوده است. [۴۹]
طبری، تفسیر، ج۳۰، ص۹۶-۹۷.
[۵۰]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۷۳، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
[۵۱]
سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۴۸۲، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
امامان اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز همین شیوه را معمول می‌داشته‌اند [۵۲]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۳، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
و گاه آیه شریفه «سَبَّح‌ِ اسْم‌َ رَبَّک‌َ الاْعْلی» را به «قُل‌ْ: سُبْحان‌َ رَبَّی‌َ الاْعْلی» تفسیر می‌کرده‌اند؛ [۵۳]
علی قمی، تفسیر، ج۲، ص۴۱۶، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق.
[۵۴]
محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۸۷- ۳۸۸، تهران، ۱۳۹۷ق.
[۵۵]
محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۹۴، تهران، ۱۳۹۷ق.
چنانکه در شمار ویژگیهای اخلاقی حضرت امام رضا (علیه‌السلام) نقل کرده‌اند که آن حضرت هرگاه این آیه شریفه را تلاوت می‌کرده‌اند، آهسته این ذکر را باز می‌گفته‌اند. [۵۶]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
[۵۷]
فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۵، ص۴۷۲، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م.
[۵۸]
هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۴۹-۴۵۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۵۹]
عبد علی حویزی، نور الثقلین، ج۵، ص۵۵۳، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
[۶۰]
محمد فیروز آبادی، بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص۵۱۵، به کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق.
۸ - استحباب خواندن سوره اعلیخواندن سوره اعلی در نماز های واجب [۶۱]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۸.
به ویژه در نماز ظهر و نماز عشاء ، رکعت اول نماز مغرب یا عشا شب جمعه و به قول مشهور، در رکعت دوم نماز صبح روز جمعه و در نمازهای مستحب [۶۵]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۸.
به ویژه در رکعت اول نماز شفع و نماز عید فطر و قربان ، نماز استسقاء و نماز حاجت در مسجد کوفه مستحب است.۹ - فهرست منابع(۱) عبدالرحمان بن جوزی، فنون الافنان، به کوشش محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۲) اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م. (۳) هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۴) ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۵) عبد علی حویزی، نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق. (۶) علی خازن، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دارالمعرفه. (۷) محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م. (۸) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش. (۹) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۰) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۱) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۲) محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، ۱۳۹۷ق. (۱۳) فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۷م. (۱۴) طبری، تفسیر. (۱۵) محمد فیروز آبادی، بصائر ذوی التمییز، به کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق. (۱۶) قرآن مجید. (۱۷) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۱۸) علی قمی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق. (۱۹) حسن نیشابوری، «غرائب القرآن و رغائب الفرقان «، در حاشیه تفسیر طبری. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره اعلی»، ج۹، ص۳۶۹۷. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۶۱۰. |